دانش - سمندر غارزی لرستان در معرض خطر

محسن تیزهوش*:دوزیستان نخستین مهره‌دارانی بودند كه حدود 365 میلیون سال پیش خشكی را به منظور زیستن، انتخاب كرده و با این مهاجرت، حلقه اتصال ماهیان و خزندگان شدند. لارو دوزیستان كاملا آبزی است و همچون ماهیان با آبشش تنفس می‌كنند اما بعد از دگردیسی، جانور صاحب ریه شده و راه خشكی را پیدا می‌كند. پوست دوزیستان نسبت به آب و هوا نفوذپذیر بوده و در هوای خشك به علت از دست رفتن مایع بدن، خواهد مرد. دوزیستان، مكانیسمی برای نوشیدن آب با دهان نداشته و آب مورد نیاز خویش را از طریق پوست جذب می‌كنند. به علاوه، ریه آنها به این دلیل كه كارایی كافی را جهت كسب اكسیژن ندارد، باز هم از پوستشان برای تنفس استفاده می‌كنند.

در سال‌های اخیر، دوستداران طبیعت و نخبگان محیط زیست در سراسر دنیا حقیقت تلخی را در مورد دوزیستان درك كرده‌اند كه از نگاه دیگران به دور مانده و آن حقیقت پنهان، كاهش چشمگیر این موجودات هشدار‌دهنده زمین است. دوزیستان هشداردهنده‌های خوبی برای دیگر موجودات زنده، از جمله ما انسان‌ها هستند. زیرا تخم‌های بدون پوسته و پوست نفوذپذیرشان آنها را در برابر محیط پیرامون خویش حساس كرده و این حساسیت، با به صدا در آوردن زنگ خطر برای دیگر موجودات، شانس بزرگ زمین به حساب می‌آیند.
دوزیستان شامل سه راسته و 35 خانواده هستند كه می‌توان به راسته بی‌پاها، كه در ایران وجود ندارند و سمندرها، قورباغه‌ها و وزغ‌ها اشاره كرد. دوزیستان دم‌دار كه خانواده هینوبیده و سمندرها را در خود جای می‌دهد، شامل هفت‌گونه منحصر به فرد ایرانی است. در خانواده هینوبیده دو گونه سمندر به نام‌های غارزی و ایرانی وجود دارد كه بیشتر در جنگل‌های شمال و غاری عمیق در منطقه گرگان یافت می‌شوند. در خانواده سمندرها پنج گونه در حال انقراض به نام‌های سمندر كوهستانی آذربایجان، لرستان، كردستان، آتشین و باله‌دار جنوبی وجود دارد.

در میان این هفت سمندر، سمندر لرستان در وضیعت بحرانی قراردارد. گونه‌ای بسیار زیبا كه با طول 14 سانتی‌متر در نزدیكی شهبازان و همینطور در كنار بلندترین آبشار ایران، تله‌زنگ زیست می‌كند. اسكندر فیروز، بنیانگذار محیط زیست ایران، سمندر لرستانی را اینگونه وصف می‌كند؛ این گونه بر پشت خود خال‌ها یا نوارهای زرد یا نارنجی چشمگیر روی زمینه قهوه‌ای دارد و زیر بدنش زرد یا نارنجی‌قرمز است و دم در جهت عمودی، بیضی شكل است. سمندرها زندگی بسیار جالب و زیبایی دارند، زیرا روز را در مخفیگاه‌هایی همچون زیر تنه درختان یا زیر توده‌های برگ درختان جنگلی گذرانده و فقط شب‌ها برای تغذیه ظاهر می‌شوند.

در حال حاضر، این گونه اندمیك ایرانی به شدت در معرض انقراض قرار گرفته به طوری كه اگر برای احیای این گونه بی‌نظیر اقداماتی صورت نگیرد، محیط زیست ایران به زودی سمندر لرستانی را برای همیشه از دست خواهد داد. اگر امروز سمندر كوهستانی لرستان، در سراشیبی انقراض قرار گرفته، علت‌های تاسف‌آوری داشته است. آلودگی و سموم پراكنده در محیط زیست این جانور و همینطور پرتوهای فرابنفش صدمات جدی بر این موجود و تخم آن وارد ساخته‌اند. یكی دیگر از این علت‌ها، خشكسالی‌های سال‌های اخیر است كه باعث از بین‌رفتن این موجود دوست داشتنی است. دلیل اصلی از بین رفتن سمندر لرستانی، قاچاق این موجود و استفاده نابجا از این گونه نایاب در مناطق بومی لرستان است زیرا برخی از مردم كه این موجود را نمی‌شناسند و آن را به غلط مارمولك رنگی می‌نامند، آنها را با گونی گرفته تا برای جشن‌هایی همچون سال نو، با كمترین قیمت ممكن بفروشند.

ما ناآگاهانه طبیعت را از او گرفته و آكواریوم را به جای آن به او هدیه می‌كنیم و این حقیقت را نمی‌دانیم كه آكواریوم، جایگاه دوزیست ارزشمندی همچون سمندر نیست. محیط زیست و حیات‌وحش لرستان سال‌هاست كه از فقر فرهنگی و فقر اقتصادی ضربه می‌خورد. زیرا اگر مردم بدانند كه سمندر استانشان، ارزشی والا دارد و از فقر اقتصادی رنج نبرند، هیچگاه شاهد فاجعه‌ای به نام «سمندر لرستان؛ تنها 100 تومان» نخواهیم بود. جای بسی تاسف است كه در كشوری همچون كره‌جنوبی، سمندر لرستانی را بر سر سفره‌های خویش می‌آورند یا كشورهایی همچون آلمان، میلیون‌ها دلار هزینه می‌كنند تا زیستگاه این دوزیست را در كشورشان بسازند و دانشجویان و اساتید خویش را بسیج می‌كنند تا این گونه با ارزش را حفظ كنند و آن وقت در مقابل ما چه كرده و چه می‌كنیم؟ آیا ما نیز برای حفظ سمندر ایرانی خویش، تلاشی كرده‌ایم؟ با توجه به وضعیت كنونی سمندر، اگر تلاشی برای احیای آن صورت نگیرد به زودی شاهد انقراض آن خواهیم بود و با دیدن سمندر لرستانی در كشورهای اروپایی، تنها حسرت خواهیم خورد.

در حال حاضر ما می‌توانیم این گونه با ارزش ایرانی را حفظ كرده و به تولید مثل آن كمك كنیم. زیرا با توجه به تحقیقاتی كه انجام شده می‌توان تحت شرایط آزمایشگاهی این گونه را تكثیر كرد، اما با توجه به امكانات كم و هزینه بسیار بالا، این اقدام تاكنون بی‌نتیجه مانده است. تنها راه‌حل نجات سمندر لرستانی، حفاظتی محكم‌تر و با برنامه از زیستگاه این گونه و فرهنگ‌سازی در جامعه است. همانطور كه می‌دانیم به مناطقی كه دارای پدیده‌های نمونه یا نادر طبیعی و تاریخی هستند، آثار طبیعی ملی می‌گویند كه زیستگاه سمندر این ویژگی‌های منحصر به فرد را داراست و خود نیز گونه‌ای منحصر به فرد و تاریخی است. به همین دلیل، آنچه امروز برای حفاظت از این گونه لازم است، تبدیل شدن زیستگاه این دوزیست، به یك اثر طبیعی ملی است؛ زیرا زیستگاه این گونه در كنار آبشار یك‌صد متری تله‌زنگ و در كنار پوششی غنی از درختان بلوط و بادام در مسیر راه‌آهن تهران- جنوب قرار گرفته است. اقدام بعدی، فرهنگ‌سازی در بین مردم بومی لرستان بوده به نحوی كه لرستانی‌ها بدانند كه سمندر خویش را باید حفظ كنند و نباید این دوزیست و زیستگاه زیبایش را تخریب كنند.

آنچه فرزندان امروز لرستان را نگران كرده است، بی‌توجهی به امر حفاظت از گونه‌های ارزشمندی همچون سمندر است و آنچه فرزندان فردای لرستان را پریشان خواهد كرد، گونه احیاشده سمندر لرستانی در كشوری همچون آلمان است. اگر امروز برای حفظ گنجینه‌های ژنتیكی كشورمان كاری نكنیم، فردا سمندر خویش را با نام سمندر آلمانی پیدا كرده و حسرتی تاریخی را به آیندگان این سرزمین هدیه خواهیم كرد.
* كارشناس محیط زیست