پرِیناز میزبان- كارشناسی ارشد معماری -
دانشگاه آزاد تبریز واحد سماء و سهند
چكیده :
سیمای شهری و جلوگاه بصری شهرهای ما
نماهای ساختمانها هستند كه چون لایه ای اجسام و مصالح سرسخت ساختمانی را پوشش می
دهند . درواقع این لایه حد واسط مابین داخل و خارج خانه ها،ساختمانها و...از
ابتدایی ترین مراحل پیدایش معماری در زندگی بشر دارای سیر تحولی قابل تامل بوده كه
بسیاری آنرا منوط به شرایط ویژه ای می دانند ..این لایه علاوه بر وظایف نخستین خود
مانند نقش حفاظتی ،تعیین محدودهای مالكیت رفته رفته وظیفه ابراز هویت ،زیبا سازی
محیط شهری و همین طور كاركردهای فرهنگی بسیاری را نیز به عهده گرفته است ولی در
بین این لایه ها فضای مهمی كه متاسفانه كمتر مورد تاكید قرار گرفته است نمای پنجم
یا بام است.گویا ما فراموش كردیم كه در مقیاس شهری ساختمانها علاوه بر نمای جانبی
نمای پنجمی را نیز دارند كه بام ساختمان را شامل می شود و برعكس نماهای جانبی
ساختمانهای شهر كه بسیار متنوع بوده نمای پنجم از كوچكترین تنوع برخوردار است و
اكثرا خاكستری و متروك هستند .در بررسی تیپولوژیك بامهای شهر یك تیپ اصلی قابل
شناسایی است .این تیپ اصلی از یك سطح صاف آسفالته تشكیل شده كه یك خرپشته از میان
آن سر بر آورده است .در این مقاله سعی شده هر چند كوتاه این فضای مهم فراموش شده
را مورد بررسی قرار دهد.
كلید واژه ها: نمای پنجم، لایه ، چشم
انداز شهری، فضای خلق شده، رابطه پنهان
اگر از منظر تاریخ انسانی به مجموعه
یافته های بشر بنگریم در می یابیم كه شهر نشینی و مدنیت یكی از مراحل بسیار حیاتی
در زندگی بشر به حساب می آید و طی كردن آن اوج فعالیت گروههای انسانی در رسیدن به
یك سیستم مترقی برای زندگی بهتر می باشد . شهر چونان یك موجود زنده است چرا كه هم
حیات قابل اعتنایی دارد و هم مدام درحال تغییر چهره است[1 . [گروهی از كارشناسان
این تغییرات را در عرصه شهری ،پوست اندازی بناها می دانند كه مانند مد لباس های ما
،همواره در حال تغییر و به روز شدن است . پوشش ساختمان كه در ابتدا موظف بود حائلی
میان انسان و تهدیدهای محیط خارج باشد اكنون نقشی بس پررنگ تر از سابق به خود
گرفته و از ایجاد رابطه میان فضاهای خصوصی و عمومی ،خلوتی و شلوغی ، مصنوعی و
طبیعی می گوید. [2[نمای یك ساختمان امروز وسیله ای است برای دیالوگ ، دیالوگی كه
میان صاحب خانه پرده نشین غایب و رهگذر غریبه برقرار می شود. ولی
فضای مهمی كه متاسفانه كمتر مورد تاكید قرار گرفته و در بیشتر شهرها فراموش شده
است نمای پنجم یا بام نام دارد.اهمیت این فضا از چند جنبه قابل بررسی است .یكی از
جذبه ها نقشی است كه بامها در شكل دادن به چشم انداز شهری بازی می كنند . از جنبه
دیگر بام هر ساختمان در صورتی كه با تمهیداتی احیا شود می تواند به عنوان یك فضای
مطلوب توسط ساكنان ساختمان مورد استفاده قرار گیرد . حال ببینیم این فضای مهم
ساختمانی و شهری در شهر ما چه وضعیتی دارد . بررسی بامهای شهر نشان مید هد كه در
این شهر بامها فضاهای پس مانده ای هستند كه تنها عملكردشان حفاظت از طبقات پائین
تر از نزولات جوی است و برعكس نماهای جانبی از كوچكترین تنوع برخوردار است . در
فیلم وكیل مدافع شیطان وجود بامهای زیبا و استخرهای زیبا روی بام آنرا به فضای غیر
از آنچه در ذهن ماست تبدیل میكند. و یا در فیلم اجاره نشین ها اثر داریوش مهرجوئی
نیز اولین چیزی كه ساختمان محل وقوع حوادث فیلم را از دیگر ساختمانها متمایز میكند
وجود ردیفی از درختچه هائی است كه دور تا دور بام ساختمان چیده شده و به صورت اصلی
ترین عنصر نمای ساختمان در آمده است . چنانكه استفاده از فضای سبز روی بام در شهر
مرسوم شود تاثیر غیر قابل انكاری بر بهبود چشم انداز شهری خواهد گذاشت و بام را به
باغ آسمانی تبدیل خواهد كرد . در عین حال شكل بام می تواند یكی از اصلی ترن عناصر
شكل دهنده حجم و نمای ساختمان باشد. یعنی نحوه تمام كردن یك ساختمان در قسمت
فوقانی یك تدبیر معمارانه می طلبد . در جریان باز سازی ساختمان قدیم پارلمان آلمان
در برلین (رایشتاگ) یك گنبد شیشه ای كه پیاده رو مارپیچی دون آن قرار می گرفت ،روی
بام این ساختمان ساخته شد. به نحوی كه بازدید كنندگان با حركت روی این مسیر می
توانند درون سالن اصلی پارلمان را ببینند و نور طبیعی نیز از سقف به كمك مجموعه ای
از آئینه ها به درون صحن پارلمان هدایت می شود. سیر درون یك چیز ،به مفهوم سیر در
عمق آن است. . سیروسیاحتی كه در جستجوی حقایق معماری است حقیقتی كه در عمق فضا پنهان
شده است[3. [این معماری دارای عامل بالقوه پنهانی است كه ما به وضوح آنرا در این
ساختمان مشاهده می كنیم.
اگر یادمان باشد یكی از زیباترین مناظر
هسته های قدیمی شهرها چشم انداز بامهای آن مجموعه شهری میباشد . مانند چشم اندازهای
بامهای سفال و شیروانی های سالزبورگ اتریش یا فلورانس ایتالیا با تركیب بندی بدیع
بامهای كاه گلی در هسته قدیمی بسیاری از شهر های ایران . به یاد بیاوریم كه در
اقلیم گرم و خشك برای كم كردن سطح خارجی رو به آفتاب از تركیب گنبدی بام كه شدت
تابش آفتاب روی آن متفاوت است و نیمی از بدنه گنبد در سایه قرار می گرفت استفاده
می شد[4 [یا دست اندازهای بلند و مشبك بامهای قدیمی بوشهر كه با ارتفاع بلند خود
در روز سطح وسیعی از بام و كوچه را از تابش آفتاب حفظ می كردو هم چنین به دلیل سطح
مشبك خود باد خنك شبانه را از درون خود عبور می داد تا سطح بام خنك شود و فضائی به
دور از بادهای شبانه برای خوابیدن در شب محیا میساخت. [5
نتیجه گیری:
لایه هایی از محیطهای خلق شده و اجتماعی
هستند كه فضای طبیعی را دگرگون میسازند و روی آن جای میگیرند، با گذشت زمان
انباشته میشوند، و همگی در كنار هم فضای شهری را میسازند. بدین ترتیب شهر، محصول
زمان است و وقتی از آن به عنوان یك كلیت جامع شناسانه حرف می زنیم باید بپذیریم كه
نوعی رابطه پنهان ولی اثر گذار میان ما و محل زندگیمان وجود دارد كه تنها با كنترل
این رابطه می توان از ساختمانهای سرد و بی سخن شعر را جستجو كرد و ساختمانها را از
حالت گنگی و خواب آلودگی در آورد
منابع و ماخذ
1 (مدنی پور، علی -
ترجمه ف ،مرتضایی- طراحی فضاهای شهری نگرشی برفرایند اجتماعی و مكانی - شركت
پردازش و برنامه ریزی شهری
2 (تیبالدر،فرانسس
- ترجمه م، احمدی نژاد - شهرسازی شهروند گرا
3 (فوریاما،
ماسائو، ترجمه م، گنجوی و ح، محمدی - تادائو آندو- نشر خاك
4( توسلی، محمود -
ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم وخشك
5 (پیرنیامحمدكریم
-شیوه های معماری ایرانی - موسسه نشرهنر اسلامی - تهران - 1369